Źródło: Centralne Biuro Antykorupcyjne- Poradnik dla przedsiębiorców.
Gospodarcze i społeczne konsekwencje korupcji:
Zjawisko korupcji znane już było w okresie kształtowania się pierwszych struktur władzy. Potwierdzeniem jest dokument pochodzący z Asyrii
sprzed blisko czterech tysięcy lat, kolejnym, traktat o korupcji „Arthashastra” sprzed dwóch tysięcy lat. Obydwa ilustrują sposoby prowadzenia zestawień finansowych wydatków związanych z łapownictwem, stanowiąc po upływie tysiącleci dowód na istnienie korupcji. Pomimo upływu wieków, problem korupcji nie stracił na znaczeniu. Niektóre jej formy zniknęły. Pojawiły się nowe, jak korzystna lokata w firmie krewnego w zamian za rezygnację z przetargu publicznego, wymuszanie zlecenia dodatkowych analiz lub ekspertyz. Często osoba wymuszająca zapłatę nie jest bezpośrednim beneficjentem łapówki. Zdarza się, że łapówki są przekazywane za pośrednictwem spółek przykrywek i spółek zagranicznych. Korupcyjne praktyki przybierają coraz bardziej udoskonalone formy, stają się coraz bardziej wyrafinowane. Korupcja może występować wewnątrz sektora publicznego, prywatnego oraz pomiędzy tymi sektorami. Relacje korupcyjne mogą zachodzić pomiędzy przedstawicielami podmiotów działających w tych sektorach lub grupami przedstawicieli. Mogą oni działać w interesie określonych podmiotów, w interesie własnym lub mogą łączyć te dwa interesy. Wewnątrz sektora publicznego korupcja występuje w tych sferach, gdzie podejmowane są decyzje gospodarcze i administracyjne. Mnożenie koncesji, pozwoleń, licencji, a także instytucji uprawnionych do sprawowania różnego rodzaju nieuzasadnionych merytorycznie kontroli nad gospodarką, stwarza doskonałe możliwości ściągania haraczu z przedsiębiorstw. Oprócz korupcji na styku administracji z sektorem prywatnym i działań podejmowanych przez władze publiczne, zjawisko to rozprzestrzeniło się także w sferze biznesowej, w stosunkach między przedsiębiorcami. W celu uzyskania lepszej pozycji konkurencyjnej, nierzetelni przedsiębiorcy popełniają nadużycia polegające np. na podkupywaniu klientów i kontrahentów, „kupowaniu” pracowników w celu wykorzystania stosowanej w firmach technologii. W naszym kraju nadal pokutuje przekonanie, że wręczenie korzyści majątkowej jest akceptowanym sposobem na utrzymanie przewagi konkurencyjnej na rynku. Jest to przekonanie całkowicie błędne. Przedsiębiorcy, którzy podejmują się prowadzenia działalności w nieuczciwy sposób mogą spodziewać się:
1) odpowiedzialności karno- cywilnej oraz utraty reputacji;
2) groźby ujawnienia nielegalnych działań, w przypadku korzystania z „pomocy” środowisk przestępczych, co z kolei wpływa na obniżenie bezpieczeństwa pracowników i mienia firmy
Przeprowadzono wiele badań akademickich i empirycznych, ujawniających rozmiary i skutki defraudacji i korupcji wewnątrz samego przedsiębiorstwa. Sprawcami są najczęściej ludzie inteligentni — nieustannie szukający luk w prawie, które ewentualnie przy kierunkowej ich interpretacji mogą stwarzać takie możliwości — posiadający wiedzę jak przemieszczać środki finansowe, aby ryzyko, że zostaną złapani było jak najmniejsze. Nie bez znaczenia jest też fakt, że stale wzrasta wiedza techniczna przestępców a wraz z nią możliwości pokonywania mechanizmów nadzoru i wykradania pieniędzy oraz innych zasobów. Praktyka pokazuje, że najczęstszych nadużyć dokonuje się w sferach: nieuzasadnionych zakupów, sprzeniewierzania majątku firmy, manipulowania procesem przetargowym, ukrytych prowizji. Brak nadzoru ze strony kierownictwa może doprowadzić do sytuacji, w której działający zgodnie z prawem pracownik, wyprowadzi ogromne sumy pieniędzy z przedsiębiorstwa.
Jak wskazano wcześniej, defraudacja i korupcja stały się znaczącym ryzykiem każdej organizacji. Stwierdzono, że organizacja traci przeciętnie ok. 5% łącznych przychodów z powodu oszustw i nadużyć popełnianych przez jej pracowników, a ich szacowane koszty na świecie sięgają rocznie 1 biliona dolarów. Prawie połowa firm na świecie w ciągu ostatnich dwóch lat padła ofiarą przestępstwa gospodarczego, a średni poziom bezpośredniej straty finansowej wzrósł o prawie 40%. Z raportu przedstawionego w maju 2008 r. przez Ernst&Young wynika, że poziom korupcji w polskich przedsiębiorstwach jest ponad dwa razy wyższy niż w krajach Europy Zachodniej. Jednocześnie polscy przedsiębiorcy uznają korupcję za mniejszy problem, niż tamtejsze firmy. Z badań Euler Hermes przeprowadzonych przy współpracy z Uniwersytetem Szczecińskim wynika, że w 2009 r. blisko 90% polskich przedsiębiorstw padło ofiarą nieuczciwych pracowników. Liczba nadużyć może być większa, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż aż jedna czwarta z nich została wykryta przez przypadek, a 21% to efekt anonimowych informacji od pracowników. Jedynie 8% wykrytych przypadków to efekt profesjonalnego zarządzania ryzykiem oraz audytu wewnętrznego i zewnętrznego. Jednocześnie tylko 4% firm umożliwia pracownikom przekazanie anonimowej informacji na temat nadużyć dokonywanych przez współpracowników. Gdy kierownictwo przedsiębiorstwa uświadomi sobie, że można położyć kres stratom olbrzymich pieniędzy, możliwe staje się zastosowanie wielu środków zapobiegania nadużyciom. Wprowadzanie mechanizmów kontroli znacząco wpływa na ich zmniejszenie. Firmy monitorujące ryzyko defraudacji rzadziej ponoszą koszty związane z korupcją. Konieczne jest także jasne określenie tego, co jest dozwolone, a co zabronione. Służyć temu może opracowanie kodeksu etycznego. Coraz większa część biznesu deklaruje uczciwość, rzetelność i dążenie do zachowania zasady fair play w każdej dziedzinie działalności. Korzyścią z takiego postępowania jest tworzenie pozytywnego wizerunku firmy. Narzędziami, które mają uchronić firmy od korupcji, są także audyty wewnętrzne i kontrole zewnętrzne. Niestety, w wielu firmach często obserwuje się tzw. „zamiatanie pod dywan” informacji o nadużyciach. Firmy w obawie przed utratą dobrego wizerunku, kierując się racjonalnością i kosztami, decydują się na „pozbycie problemu”, to jest pracownika, bez powiadamiania o wykrytym przestępstwie organów ścigania. Taki sposób załatwienia sprawy wiąże się z obawą przed odpowiedzialnością karną innych osób, których związek z procederem mógłby zostać ujawniony podczas czynności śledczych. Obawy takie są skutkiem nieznajomości dobrodziejstw wynikających z niektórych przepisów karnych, gwarantujących sprawcy przestępstwa korupcyjnego czy gospodarczego całkowitą bezkarność. To wszystko powoduje, że korupcja jest niezwykle trudna w zwalczaniu. Przybiera wiele rozmaitych postaci. Praktyka pokazuje, że do podstawowych czynników sukcesu w walce z nią zalicza się kompleksowość działań. Dlatego, celem niniejszej publikacji nie jest więc jedynie analiza zjawiska korupcji oraz omówienie zagadnień prawnych związanych z jej ściganiem. Intencją autorów jest także przekazanie najważniejszych i praktycznych informacji związanych z zapobieganiem korupcji. Zdajemy sobie sprawę z faktu, że dla niektórych z Państwa część z nich nie będzie nowością, niemniej jednak uważamy, że warto, aby wszyscy przedsiębiorcy i inni uczestnicy obrotu gospodarczego dysponowali podręcznym vademecum antykorupcyjnym.
Korzyść majątkowa a korzyść osobista
Korzyść majątkowa (art. 115 § 4 k.k.) — w sensie przedmiotu łapówki, to każde dobro zaspokajające określoną potrzebę, którego wartość da się wyrazić w pieniądzu. Może nią być przyrost majątku, także korzystne umowy np. pożyczka udzielona na preferencyjnych warunkach, darowizna, cesja wierzytelności, zwolnienie z długu, wygranie przetargu. Według SN, korzyścią majątkową jest także każde przysporzenie majątku sobie lub innej osobie albo uniknięcie w nim strat, z wyjątkiem tych wypadków, gdy korzyść przysługuje sprawcy lub innej osobie zgodnie z istniejącym w chwili czynu stosunkiem prawnym. Korzyść osobista (art. 115 § 4 k.k.) — to świadczenie o charakterze niemajątkowym, polepszające sytuację osoby, która je uzyskuje (np. obietnica awansu, załatwienia pracy, odznaczenie orderem, wyuczenie zawodu, ograniczenie obowiązków zawodowych, albo przyjęcie na praktykę, wysłanie na zagraniczne stypendium, wykreowanie korzystnego wizerunku w mediach, przyspieszenie wykonania operacji, kontakty seksualne, itp.). O uznaniu jakiegoś dobra za korzyść majątkową lub osobistą powinno decydować to, jaką potrzebę zaspokaja ono w większym stopniu. Jeżeli zaspokaja przede wszystkim potrzebę materialną, to jest korzyścią majątkową, a jeżeli niematerialną, jest korzyścią osobistą. Przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej oznacza zawładnięcie nią przez sprawcę. Może nastąpić bezpośrednio od udzielającego jej (np. pieniądze), albo być związane ze skomplikowanymi operacjami finansowymi, które tę korzyść mają zapewnić. Nie jest istotne, czy przyjęcie korzyści wpłynęło na zachowanie osoby pełniącej funkcję w jej działalności. Karane jest tu nie podjęcie określonych zachowań, lecz przyjęcie korzyści lub jej obietnicy. Przyjęcie obietnicy korzyści majątkowej lub osobistej polega na zaakceptowaniu przez sprawcę przyrzeczenia udzielenia którejkolwiek z tych korzyści dla siebie lub osoby wskazanej. Nieważne jest więc, czy proceder ten realizowany jest osobiście, czy z pomocą pośredników. Przyjęcie obietnicy udzielenia korzyści należy rozumieć jako akceptację wyrażoną w dowolnej formie. Udzielenie korzyści polega na dostarczeniu jej w jakikolwiek sposób osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnioną przez nią funkcją. Obietnica udzielenia korzyści sprowadza się do każdego zachowania, w wyniku którego osoba pełniąca funkcję publiczną może oczekiwać, że korzyść zostanie w przyszłości udzielona. Związek, o którym mowa, nie musi się odnosić do konkretnej czynności. Może sprowadzać się do dążenia do zapewnienia sobie przychylności osoby pełniącej funkcję. Obietnica udzielenia korzyści może być wyrażona w dowolny sposób, jednak winna być wyraźna. Mienie znacznej wartości — (art. 115 § 5 k.k.) jest to mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 tys. zł. Mienie wielkiej wartości — (art. 115 § 6 k.k.) jest to mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 1 mln zł. Szkoda majątkowa — suma rzeczywistego uszczerbku (damnum emergens) i utraconych korzyści (lucrum cessans). Regulacje prawne dotyczące przestępstw korupcyjnych Najważniejszym aktem prawnym, na podstawie którego zwalcza się przestępczość korupcyjną, jest kodeks karny27. Przepisy dotyczące przestępstw korupcyjnych sformułowano w rozdziałach:
XXIX — „Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego” (art. 228–231),
XXXI — „Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum” (art. 250a),
XXXIV — „Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów” (art. 271 § 3),
XXXVI — „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu” (art. art. 296, 296a, 299, 302, 305),
XXXVII — „Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi” (art. 311).
Sprzedajność a przekupstwo — art. 228 k.k., art. 229 k.k.
Najczęściej spotykaną formą korupcji jest łapownictwo. Spotyka się dwie jego odmiany:
1) bierną, tzw. „sprzedajność urzędnicza” (dotyczącą biorących),
2) czynną, tzw. „przekupstwo”(dotyczącą wręczających).
Do łapownictwa biernego adekwatniejsze wydaje się określenie „sprzedajność”, gdyż łapownictwo bierne często bierne nie jest. Szczególnie wtedy, gdy osoba pełniąca funkcję publiczną żąda określonych korzyści. Nazwa „łapownictwo czynne” jest również myląca. Trudno mówić o aktywności i zaangażowaniu tej osoby, gdy inicjatywa przyjęcia korzyści pochodzi od osoby pełniącej funkcję publiczną.
art. 228 k.k. (łapownictwo bierne)
Polega na umyślnym przyjęciu korzyści albo jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej. Korzyść przyjąć można przed i po dokonaniu czynności służbowej28. Dokonanie czynu następuje w chwili przyjęcia korzyści. Sprawcą tego przestępstwa może być osoba pełniąca funkcję publiczną oraz zagraniczny funkcjonariusz publiczny. Ustawodawca przewidział sześć postaci łapownictwa biernego:
— § 1 — typ podstawowy — polega na przyjęciu korzyści albo jej obietnicy
Przykład: urzędnik organu koncesyjnego przyjmuje 40 tys. zł za „bezproblemowe” przyznanie przedsiębiorcy koncesji na magazynowanie paliw płynnych;
— § 2 — typ uprzywilejowany, wypadek mniejszej wagi
Przykład: urzędnik organu koncesyjnego po zakończonym procesie koncesyjnym przyjmuje od przedsiębiorcy, który uzyskał koncesję butelkę markowego alkoholu;
typy kwalifikowane:
— § 3 — przyjęcie korzyści albo jej obietnicy w związku z naruszeniem przepisów prawa
Przykład: urzędnik organu koncesyjnego przyjmuje 40 tys. zł w zamian za przyznanie koncesji na magazynowanie paliw płynnych. Starający się o koncesję nie dysponuje możliwościami magazynowymi (warunek niezbędny do uzyskania koncesji);
— § 4 — uzależnienie wykonania czynności służbowej od otrzymania korzyści, bądź jej obietnicy, albo żądanie takiej korzyści.
Przykład: urzędnik organu koncesyjnego oświadcza przedsiębiorcy ubiegającemu się o koncesję na magazynowanie paliw płynnych, iż koncesja taka zostanie wydania dopiero, gdy przedsiębiorca wręczy mu 40 tys. zł;
— § 5 — przyjęcie korzyści majątkowej znacznej wartości lub jej obietnicy
Przykład: urzędnik organu koncesyjnego przyjmuje 250 tys. zł w zamian za „przychylny” przebieg procesu koncesyjnego na magazynowanie paliw płynnych;
— § 6 — przyjęcie korzyści przez osoby pełniące funkcję publiczną w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej
Przykład: przedstawiciel organizacji międzynarodowej zrzeszającej przedsiębiorców zajmujących się transportem uzależnił przygotowanie raportu korzystnego dla firmy jednego z przedsiębiorców, od otrzymania korzyści w wysokości 100 tys. EUR.
art. 229 kk. (przekupstwo/łapownictwo czynne)
Polega na umyślnym udzieleniu korzyści albo jej obietnicy osobie pełniącej funkcję publiczną. Zachowanie przekupującego stanowi drugą stronę sprzedajności. Udzielenie korzyści polega na bezpośrednim lub pośrednim jej wręczeniu. Przestępstwo popełnione w postaci złożenia obietnicy/udzielenia korzyści jest dokonane z chwilą jej złożenia. Sprawcą tego przestępstwa może być każdy. Ustawodawca przewidział pięć postaci łapownictwa czynnego:
— § 1 — podstawowy — udzielenie lub obietnica korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z tą funkcją
Przykład: przedsiębiorca ubiegający się o przyznanie koncesji na magazynowanie paliw płynnych wręcza urzędnikowi prowadzącemu postępowanie koncesyjne 40 tys. zł za pomyślny przebieg procedury;
— § 2 — uprzywilejowany — korzyść lub jej obietnica zostały udzielone, gdy osoba pełniąca funkcję publiczną ich zażądała albo uzależniła od nich dokonanie czynności
Przykład: przedsiębiorca ubiegający się o przyznane koncesji na magazynowanie paliw płynnych po zakończonym procesie koncesyjnym wręcza urzędnikowi prowadzącemu postępowanie butelkę alkoholu;
typy kwalifikowane: odpowiadają typom kwalifikowanym sprzedajności:
— § 3 — udzielenie lub obietnica korzyści majątkowej w zamian za naruszenie przepisów
Przykład: przedsiębiorca ubiegający się o przyznanie koncesji na magazynowanie paliw płynnych, wiedząc że nie spełnia koniecznych wymogów, wręcza urzędnikowi 40 tys. zł, a urzędnik wydaje koncesję pomimo świadomości, iż nie ma podstaw do jej wydania;
— § 4 — udzielenie lub obietnica korzyści majątkowej znacznej wartości Przykład: przedsiębiorca ubiegający się o przyznanie koncesji na magazynowanie paliw płynnych, wręcza urzędnikowi prowadzącemu postępowanie koncesyjne 250 tys. zł w zamian za pomyślny przebieg postępowania;
— § 5 — udzielenie lub obietnica udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej zagranicznemu funkcjonariuszowi publicznemu w związku z pełnieniem tej funkcji
Przykład: właściciel sieci hoteli zaproponował członkowi władz międzynarodowej organizacji sportowej korzyść majątkową w wysokości 10% od osiągniętego zysku, w zamian za wybranie jego hoteli, jako bazy pobytowej, w związku z organizowanymi zawodami;
— § 6 — klauzula bezkarności — omówiona w dalszej części poradnika (rozdział 4.1.1.)
Przykład: przedsiębiorca ubiegający się o przyznanie koncesji na magazynowanie paliw płynnych wręcza urzędnikowi prowadzącemu postępowanie koncesyjne 40 tys. zł za pomyślny przebieg procedury. Po pewnym czasie przedsiębiorca dochodzi do wniosku, iż jego zachowanie było niewłaściwe i o całej sytuacji informuje Policję, opisując dokładnie okoliczności wręczenia pieniędzy urzędnikowi.
3.1.2. Płatna protekcja a handel wpływami — art. 230 k.k., art. 230a k.k. , art. 230 k.k. (płatna protekcja)
Jest to podjęcie się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej lub samorządzie terytorialnym, organizacji międzynarodowej albo też krajowej lub zagranicznej organizacji dysponującej środkami publicznymi w zamian za korzyść bądź jej obietnicę. Działanie sprawcy polega na powoływaniu się na wpływy lub na wywołaniu u osoby zainteresowanej przekonania o istnieniu takich wpływów albo na utwierdzeniu jej w takim przekonaniu35. Nieistotne jest, czy osoba takie wpływy posiada i czy podejmie działania pośrednictwa36. Nie jest konieczne, by sprawca wywarł jakikolwiek wpływ na działalność instytucji. Inicjatywa popełnienia przestępstwa może pochodzić od osoby, która podejmuje się załatwienia sprawy, jak i osoby, której zależy na korzystnym rozwiązaniu. Płatna protekcja jest przestępstwem powszechnym. Ustawodawca przewidział jej dwie postacie:
— § 1 — podstawowy
Przykład: przedsiębiorca oświadcza koledze, iż ma znajomości w Urzędzie Skarbowym i jest w stanie załatwić wszelkie możliwe decyzje. Przyjmuje od tego kolegi 4 tys. zł, obiecując przy tym, że US anuluje nałożoną wcześniej na niego karę
2 — wypadek mniejszej wagi
Przykład: przedsiębiorca oświadcza swojemu koledze, iż ma szerokie znajomości w US i jest w stanie załatwić wszelkie możliwe decyzje. Przyjmuje od tego kolegi butelkę alkoholu obiecując, że dzięki jego koneksjom US anuluje nałożony na niego mandat;
art. 230a k.k. (czynna płatna protekcja, handel wpływami)
Polega na udzieleniu lub obietnicy udzielenia pośrednikowi korzyści, w zamian za pośrednictwo w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi. Pośrednictwo to winno polegać na bezprawnym wywarciu wpływu na decyzję, działanie lub zaniechanie osoby pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji. Działanie to polega na tym samym co przekupstwo, z tym, że celem działania sprawcy jest opłacenie pośrednictwa, a niekoniecznie osoby podejmującej decyzję. Jest to przestępstwo powszechne.
Ustawodawca przewidział dwie postacie:
— § 1 — podstawowy
Przykład: przedsiębiorca, na którego US nałożył wysoką karę, wręcza znajomemu naczelnika ww. instytucji 4 tys. zł w zamian za co ten podejmuje się tak wpłynąć na swojego kolegę, by anulowano nałożoną karę;
— § 2 — wypadek mniejszej wagi
Przykład: przedsiębiorca, na którego US nałożył mandat, wręcza znajomemu naczelnika ww. instytucji butelkę alkoholu w zamian za co ten podejmuje się wpłynąć na swojego kolegę, by anulowano karę;
— § 3 — klauzula bezkarności.
Przykład: przedsiębiorca, na którego US nałożył wysoką karę, wręcza znajomemu naczelnika ww. instytucji 4 tys. zł w zamian ten podejmuje się wpłynąć na swojego kolegę by anulowano nałożoną karę. Po pewnym czasie przedsiębiorca dochodzi do wniosku, iż jego zachowanie było niewłaściwe i informuje CBA, opisując dokładnie okoliczności wręczenia pieniędzy. 3.1.3. Nadużycie zaufania/niegospodarność — art. 296 k.k. Wyrządzenie szkody musi nastąpić przez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków. Podmiotem tego przestępstwa może być tylko osoba zobowiązana na podstawie przepisu, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innego podmiotu np. dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, członek zarządu w spółce kapitałowej, pełnomocnik. Czyn ma charakter skutkowy. Skutek stanowi znaczna szkoda majątkowa. Winna być ona możliwa do wyrażenia w pieniądzu, może objąć także naruszenie dóbr niematerialnych.
— § 1 — podstawowy — polega na wyrządzeniu przez zobowiązanego na podstawie ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do prowadzenia spraw majątkowych lub działalności innego podmiotu — znacznej szkody majątkowej w majątku tego podmiotu, na skutek nadużycia udzielonych uprawnień lub niedopełnienia ciążącego na nim obowiązku
Przykład: prezes spółki pomimo negatywnej opinii rady nadzorczej oraz wbrew obiektywnym okolicznościom rynkowym, zawiera bardzo niekorzystną umowę na dostawę usług, w efekcie kierowana przez niego spółka traci 250 tys. zł; typy kwalifikowane:
— § 2 — jeżeli sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej Przykład: prezes spółki pomimo negatywnej opinii rady nadzorczej oraz wbrew obiektywnym okolicznościom rynkowym, chcąc przysporzyć zamówień przedsiębiorstwu będącemu własnością jego córki, zawiera z nim umowę na dostawę usług, skutkiem czego kierowana przez niego spółka traci 250 tys. zł;
— § 3 — jeżeli sprawca wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach
Przykład: prezes spółki pomimo negatywnej opinii rady nadzorczej oraz wbrew obiektywnym okolicznościom rynkowym, zawiera bardzo niekorzystną umowę na dostawę usług, w efekcie kierowana przez niego spółka traci 2 miliony zł;
— § 4 — jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub § 3 działa nieumyślnie
Przykład: prezes spółki, licząc na korzystny rozwój sytuacji rynkowej inwestuje wszystkie wolne środki kierowanego przez siebie podmiotu w akcje spółek giełdowych. Na skutek krachu na giełdzie inwestycja przynosi 300 tys. zł strat.
Korupcja gospodarcza — art. 296a k.k.
Warunkiem koniecznym zaistnienia przestępstwa jest to, aby sprawca formalnie funkcjonował w przedsiębiorstwie. Forma i treść jego umocowania nie ma znaczenia. Zachowanie związane z „istotnym wpływem” na podejmowanie decyzji, jest ściśle związane ze skutkami majątkowymi, jakie niosą dla przedsiębiorstwa przedmiotowe decyzje.
— § 1 — podstawowy, sprzedajność — sprawcą może być osoba, która w jednostce organizacyjnej pełni funkcję kierowniczą, bądź funkcję mającą istotny wpływ na decyzje związane z działalnością tej jednostki (np. księgowy), a także każda osoba pozostająca z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Zachowanie sprawcy polega na przyjmowaniu korzyści, albo obietnicy w zamian za działanie lub zaniechanie, którym może wyrządzić szkodę majątkową jednostce. Korzyść może być również udzielona za czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz uczestnika obrotu gospodarczego.
Przykład: osoba wyznaczona przez zarząd spółki do negocjacji i podpisywania umów handlowych, w zamian za korzyść majątkową w wysokości 25 tys. zł wręczoną przez jednego z kontrahentów, podpisuje umowę na dostawę usług, pomimo tego, iż oferta jest najmniej korzystna, w rozrachunku droższa o 75 tys. zł od innych ofert;
— § 2 — podstawowy, przekupstwo — polega na udzieleniu lub obietnicy udzielenia korzyści w warunkach określonych w § 1 Przykład: dostawca usług w trakcie rozmów z osobą wyznaczoną przez zarząd spółki do negocjacji i podpisywania umów handlowych wręcza tej osobie 25 tys. zł w zamian za co zostaje zawarta umowa na dostawę usług, pomimo, iż jego oferta jest najmniej korzystna, droższa o 75 tys. zł od ofert innych dostawców;
— § 3 — uprzywilejowany
Przykład: osoba wyznaczona przez zarząd spółki do negocjacji i podpisywania umów handlowych, w zamian za korzyść majątkową w postaci butelki alkoholu, wręczoną przez jednego z kontrahentów, podpisuje z nim umowę na dostawę usług, pomimo, iż jego oferta nie jest najkorzystniejsza, droższa o 5 tys. zł od ofert innych dostawców;
— § 4 — kwalifikowany łapownictwa biernego — sprawca swoim zachowaniem wyrządził jednostce, która go zatrudnia lub którą reprezentuje, znaczną szkodę majątkową Przykład: osoba wyznaczona przez zarząd spółki do negocjacji i podpisywania umów handlowych, w zamian za korzyść majątkową w wysokości 25 tys. zł wręczoną przez jednego z kontrahentów, podpisuje z nim umowę na dostawę usług, pomimo tego, iż jego oferta jest obiektywnie najmniej korzystna, droższa o 250 tys. zł od ofert innych dostawców;
— § 5 — klauzula bezkarności
Przykład: dostawca usług w trakcie rozmów z osobą wyznaczoną przez zarząd spółki do negocjacji i podpisywania umów handlowych, wręcza tej osobie 25 tys. zł w zamian za co zostaje zawarta z nim umowa na dostawę usług, pomimo, iż jego oferta jest najmniej korzystna, droższa o 75 tys. zł od ofert innych dostawców. Następnie dostawca dochodzi do wniosku, iż jego zachowanie było niewłaściwe i o całej sytuacji informuje Policję, opisując przy tym dokładnie okoliczności wręczenia pieniędzy
Działanie na szkodę wierzycieli — art. 302 k.k.
Przepis określa odpowiedzialność za faworyzowanie wierzycieli, polegające na zaspokajaniu roszczeń niektórych z nich ze szkodą dla pozostałych. Jego podmiotem może być tylko dłużnik co najmniej trzech wierzycieli. Spłacanie może się odbywać w formie świadczeń pieniężnych lub odstąpienia części majątku.
— § 2 — przekupstwo wierzyciela lub wierzycieli — polega na udzieleniu wierzycielowi przez dłużnika lub inną osobę działającą na jego rzecz, korzyści majątkowej lub jej obietnicy w zamian za działanie na szkodę innych wierzycieli. Przekupstwa wierzyciela może się dopuścić dłużnik i każda osoba działająca na jego prośbę. Przestępstwo jest dokonane z chwilą udzielenia korzyści lub jej obietnicy. Nie jest konieczne, by przekupywany wierzyciel podjął jakiekolwiek działania na szkodę innych wierzycieli
Przykład: przedsiębiorca obiecał spłatę długu i dodatkowo 10% jego wartości, w zamian za wstrzymanie przez kontrahenta dostaw dwóm innym spółkom, z którymi konkuruje;
— § 3 — sprzedajność wierzyciela — polega na przyjęciu od dłużnika lub innej działającej na jego rzecz osoby korzyści albo żądania korzyści w zamian za działanie na szkodę innych wierzycieli. Sprawcą może być jedynie wierzyciel
Przykład: sytuacja jak wyżej z tym, że to wierzyciel zażądał korzyści.
3.1.8. Udaremnianie lub utrudnianie przetargów publicznych —art. 305 k.k.— § 1 — polega na udaremnianiu lub utrudnianiu przetargu publicznego albo wchodzeniu w porozumienie z inną osobą, przez co sprawca działa na szkodę właściciela mienia, albo osoby, bądź instytucji, na rzecz której przetarg jest organizowany. Do dokonania przestępstwa nie jest potrzebne osiągnięcie przez sprawcę zamierzonego celu w postaci osiągnięcia korzyści majątkowej. Podmiotem przestępstwa może być każdy
Przykład: przewodnicząca komisji przetargowej, za kwotę 10% wartości przetargu, w porozumieniu z przedstawicielem biorącej w nim udział spółki XYZ, zapewniła wygranie go przez spółkę, mimo iż dwie pozostałe spółki, zapewniały jako oferenci, warunki korzystniejsze. Inne przepisy
— art. 271 § 3 k.k. (poświadczenie nieprawdy)
— § 3 — kwalifikowany — działanie w celu osiągnięcia korzyści
Przykład: radca prawny, za korzyść osobistą w postaci usługi erotycznej, wystawił fałszywy dokument, mający świadczyć o tym, że przedsiębiorca A.B. przebywał u niego w domku myśliwskim w ciągu dwóch letnich miesięcy (dla przedsiębiorcy było to alibi w toczącym się postępowaniu karnym, związanym z defraudacją majątku spółki);
— art. 311 k.k. (rozpowszechnianie fałszywych informacji)
Sprawca rozpowszechnia nieprawdziwe informacje lub przemilcza informacje o stanie majątkowym oferenta. Informacje te muszą mieć istotne znaczenie dla nabycia, zbycia papierów wartościowych, podwyższenia albo obniżenia wkładu. Przedmiotem czynności jest dokumentacja związana z obrotem papierami. Sprawcą przestępstwa może być każdy.
Przykład: przedsiębiorca zataił informacje z kontroli, dotyczące bezpieczeństwa jego produktów, w wyniku czego cena akcji nie uległa zmianie (groził jej duży spadek);
— ustawa z 29 stycznia 2004 r. — Prawo zamówień publicznych
Raporty organizacji badających zjawisko korupcji w Polsce wykazały, że szczególnie narażone na nieprawidłowości są procedury dotyczące zamówień publicznych. Ustawa ma na celu zapewnienie prawidłowości przeprowadzania przetargów publicznych oraz właściwego gospodarowania środkami pochodzącymi z budżetu państwa. Odpowiedzialność z tytułu naruszenia jej przepisów została określona w dziale VII, w art. 200–201.
— ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne
Zawiera regulacje zapobiegające możliwości wykorzystania funkcji publicznych do realizacji interesów osobistych bądź grupowych, związanych np. z zatrudnieniem osoby zajmującej kierownicze stanowisko państwowe w spółce handlowej. Ustawodawca, wprowadzając ograniczenie zatrudnienia i prowadzenia działalności przez osoby wymienione w art. 2 ustawy, miał na celu wyeliminowanie kolizji interesów w przypadku równoczesnego pełnienia funkcji publicznych i uzyskiwania korzyści materialnych w związku z zatrudnieniem w sektorze gospodarczym.
Nieuczciwy lobbing
Lobbing jest sposobem reprezentacji oraz promocji interesów różnych grup społecznych. Jego istotę stanowi wpływanie, w ramach określonego porządku prawnego, na decyzje podejmowane przez organy władzy publicznej. Kwestie lobbingu reguluje w Polsce ustawa. Działalnością lobbingową jest każde działanie prowadzone metodami prawnie dozwolonymi, zmierzające do wywarcia wpływu na organy władzy publicznej w procesie stanowienia prawa. Zawodową działalnością lobbingową jest natomiast zarobkowa działalność lobbingowa, prowadzona na rzecz osób trzecich, w celu uwzględnienia w procesie stanowienia prawa interesów tych osób. Działalność ta może być wykonywana przez przedsiębiorcę albo przez osobę fizyczną na podstawie umowy cywilnoprawnej.
3.3. Niekaralne formy korupcji
3.3.1. Nepotyzm a kumoterstwo
Nepotyzm, to nic innego jak nadużywanie zajmowanego stanowiska poprzez protegowanie krewnych. Podstawowym wyznacznikiem nepotyzmu jest tak zwana bezpośrednia podległość służbowa. Kumoterstwo to faworyzowanie oparte nie na pokrewieństwie, ale na powiązaniach towarzyskich. Protegowane są osoby, które najczęściej nie posiadają odpowiednich zdolności lub kwalifikacji.
Konflikt interesów
Według prof. A.Z. Kamińskiego, konflikt interesów to pełnienie przez osobę publiczną, albo członków jej najbliższej rodziny, funkcji lub utrzymywanie kontaktów o charakterze prywatnym, które wpływać mogą na treść urzędowych zachowań w sposób mogący rodzić wątpliwości co do ich bezstronności. Konflikt interesów przejawia się w różnych formach i występuje na wszystkich szczeblach działań gospodarczych, politycznych, administracyjnych. Większość kodeksów etycznych zawiera rozdział dotyczący konfliktu interesów, obejmujący z jednej strony nakaz ich unikania, a z drugiej przewidujący ich ujawnianie, gdy uniknięcie konfliktu nie jest możliwe. Konflikt interesów jest jedną z kluczowych kwestii w etyce biznesu. Wielu przedsiębiorców zdaje sobie sprawę z wagi tego problemu. Dlatego też, aby temu skutecznie przeciwdziałać, wprowadzane są specjalne regulacje, np. w bankach.
Konflikty interesów występują w przypadkach:
posiadania powiązań finansowych, rodzinnych, towarzyskich i innych z dostawcami, klientami i innymi podmiotami współpracującymi z firmą,
powiązania z konkurencją, np. przez zatrudnienie albo konsultacje,
zaangażowania się w produkcję dóbr lub usług, konkurencyjną wobec firmy,
wykonywania pracy nie dla firmy, z wykorzystaniem urządzeń firmy, czasu pracy itp.,
świadczenia usług dla firmy innych niż te, które wynikają ze stosunku pracy, np. sprzedaż materiałów, wypożyczanie sprzętu,
dostępu do poufnych informacji, których wykorzystanie może przynieść korzyść finansową lub inną,
łączenia funkcji lub powiązania między osobami pełniącymi funkcje, między którymi zachodzi jednostronna lub obustronna zależność, np. funkcji wytwórczych i kontrolnych.
Odpowiedzialność karna
Przyjęte przez ustawodawcę uregulowania mają na celu skuteczne zwalczanie korupcji poprzez zastosowanie sankcji karnej oraz pozbawienie sprawców owoców przestępstw. Mają również spełniać względy profilaktyczne. Korupcja w sensie prawnym jest przestępstwem ściganym z urzędu i podlega karze. Do sankcji należy zaliczyć:
— karę pozbawienia wolności, od miesiąca do 12 lat (do 15 lat przy zbiegu przestępstw);
— karę ograniczenia wolności, od miesiąca do 1 roku;
— karę grzywny — art. 33 § 2 k.k., wymierzaną w stawkach dziennych (określa się liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki); jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, najwyższa 540. Stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł i przekraczać 2 tys. zł; oraz środki karne w postaci:
— zakazu zajmowania określonego stanowiska (np. kontrolera ruchu, diagnosty samochodowego);
— zakazu wykonywania zawodu — 41 § 1 k.k. (np. lekarza, nauczyciela);
— zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej — art. 41 § 2 k.k. (np. działalności budowlanej czy organizowania zawodów sportowych);
— przepadku przedmiotów (wszelkich obiektów materialnych) — art. 44 k.k.;
— przepadku korzyści — art. 45 k.k. (podlegają korzyści uzyskane bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa);
— podania wyroku do publicznej wiadomości;
— świadczenia pieniężnego na określony cel społeczny.
Sądy w przypadku wydawania wyroków za przestępstwa korupcyjne orzekają zwykle karę pozbawienia wolności, ewentualnie z warunkowym zawieszeniem jej wykonania oraz karę grzywny. Grzywna orzekana niezależnie od kary pozbawienia wolności, stanowi dodatkową dolegliwość o charakterze materialnym. Nakładana jest gdy sprawca osiągnął z przestępstwa korzyść majątkową. Środek karny w postaci przepadku przedmiotów pochodzących z przestępstwa oraz korzyści (lub ich równowartości), np. samochód otrzymany jako łapówka, a także przedmiotów będących jego „produktem”, np. samochód zakupiony za łapówkę, ma na celu przede wszystkim pozbawienie sprawcy tzw. owoców przestępstwa. Służy temu przewidziany przez ustawodawcę obowiązek orzeczenia przez sąd takiego przepadku w sytuacji wydania za przestępstwo korupcji wyroku skazującego. Natomiast odpowiedzialność podmiotu zbiorowego reguluje zapis art. 416 kodeksu cywilnego, który stanowi, iż osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Dodatkowo ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności. Dlatego też podmioty zbiorowe odpowiadają za przestępstwa korupcyjne określone w przepisach: art. 228 k.k., art. 230 k.k., art. 296 a k.k., art. 302 § 2 i § 3 k.k., a także art. 46–48 ustawy o sporcie, na zasadzie odpowiedzialności za czyn, którym jest zachowanie osoby fizycznej działającej w interesie tego podmiotu, jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść. Wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę pieniężną w wysokości od 1 tys. do 20 mln zł, nie wyższą jednak niż 10% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności. Oprócz kary grzywny sąd orzeka przepadek:
— przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub które służyły, lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego,
— korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego,
— równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących z czynu zabronionego, jak również wyłączenie prawa do korzystania ze świadczeń publicznych
Sąd może orzec zakaz:
— promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń,
— korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi,
— korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których RP jest członkiem,
— ubiegania się o zamówienia publiczne,
— prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej a także podanie wyroku do publicznej wiadomości. Czasowy lub stały zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, przekazanie pod nadzór sądowy względnie sądowy nakaz likwidacji.
4.1.1. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną (klauzule bezkarności)
Przepisy przewidują możliwość uniknięcia kary przez osobę, która wręczyła łapówkę. Sprawca nie podlega karze, jeżeli zostaną spełnione przez niego następujące warunki:
— okaże tzw. „czynny żal” — tzn. dający łapówkę ujawni organom ścigania wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organy te same je wykryją.
Niewystarczające jest przekazanie przez sprawcę tylko niektórych okoliczności zdarzeń, a zatajenie innych. W sytuacji, gdy sprawca wielokrotnie udzielał korzyści majątkowej lub osobistej tej samej osobie, możliwe jest skorzystanie z instytucji bezkarności tylko wtedy, gdy ujawnił wszystkie okoliczności składające się na czyn ciągły. Zgłoszenia takiego należy dokonać osobiście na Policji, w prokuraturze, CBA bądź w innym organie ścigania. Ustawa nie przesądza formy zawiadomienia o fakcie wręczenia łapówki, co oznacza, że może być dokonane w dowolnej formie. Jednak doniesienie anonimowe nie spełnia warunków stawianych tego rodzaju czynności, bowiem zgodnie z art. 119 § 1 pkt 4 k.p.k. pismo procesowe musi zawierać podpis składającego;
— korzyść albo jej obietnica zostały przyjęte. Przyjęcie to może mieć charakter dorozumiany, np. gestem. Jeżeli łapówka nie została przyjęta, osoba odpowiada za łapownictwo czynne, a jeżeli do przyjęcia doszło, a sprawca działał w celu skierowania przeciwko tej osobie postępowania karnego, to na podstawie art. 24 k.k., pozostaje odpowiedzialność za prowokację.
Ocenę, czy przedstawione wyżej warunki zostały spełnione, ustawodawca pozostawia organowi powołanemu do ścigania przestępstw, który został poinformowany przez sprawcę o popełnieniu przestępstwa, np. CBA, jeśli to ono przyjęło zawiadomienie.
Poniżej przedstawiono przepisy pozwalające na korzystanie z bezkarności przez sprawców przestępstw:
— art. 229 § 1–5 k.k. (przekupstwo w sektorze publicznym),
— art. 230a § 1 i § 2 k.k. (handel wpływami),
— art. 296a § 2 albo § 3 k.k. w zw. z § 2 (przekupstwo gospodarcze),
— art. 49 ustawy o sporcie (przekupstwo sportowe).
Bezkarność we wskazanych wyżej przepisach oznacza, że organ ścigania nie wszczyna postępowania karnego przeciwko osobie, która wręczyła łapówkę, natomiast wszczęte umarza. Ustalenie, że sprawca nie podlega karze w toku postępowania przygotowawczego, powoduje wydanie postanowienia o umorzeniu lub jeżeli okoliczność ta została ustalona dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego — wyroku umarzającego na rozprawie. Sprawca przekupstwa natomiast występuje w sprawie przeciwko przyjmującemu łapówkę w charakterze świadka. Z dobrodziejstwa bezkarności mogą skorzystać jedynie sprawcy przekupstwa, nawet gdy z inicjatywą łapówki wyszedł dający, który następnie złożył stosowne zawiadomienie. Ustawodawca natomiast odmówił takiej możliwości osobom przyjmującym łapówki.
Okoliczności łagodzące
Jak już wcześniej stwierdzono, klauzula bezkarności nie obejmuje osób przyjmujących łapówki, (chyba, że same występują w charakterze petenta we własnej sprawie), jednakże ustawodawca oferuje również tej grupie sprawców możliwość znaczącego obniżenia kary lub nawet odstąpienia od jej wykonania (art. 60 § 3 i § 4 k.k.). Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary68, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on organowi ścigania informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Odstąpienie od wymierzenia kary jest fakultatywne. Również na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. Ponadto sąd może odstąpić od wymierzenia kary, zwłaszcza gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego.
Należy podkreślić, że możliwość zastosowania art. 60 i 61 k.k. uzależniono od postawy sprawcy po popełnieniu przestępstwa, w szczególności od podjęcia współpracy z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Nadzwyczajne złagodzenie kary uzależnione jest jednak od spełnienia dwóch przesłanek, tj. gdy:
— sprawca powiadomił organ ścigania o fakcie przestępstwa i o okolicznościach jego popełnienia,
— zawiadomienie złożono, zanim organ ścigania dowiedział się o przestępstwie i okolicznościach jego popełnienia.
Do zastosowania dobrodziejstwa złagodzenia kary, bądź odstąpienia od jej wymierzenia, obojętną rzeczą jest zarówno cel, motywy, czy pobudki, które skłoniły sprawcę do złożenia zawiadomienia o przestępstwie:
— art. 302 § 2 i § 3 k.k. (korupcja przeciwko wierzycielom) — wobec sprawcy, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości, ustawodawca przewidział możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia (art. 307 § 1 k.k. — dotyczy art. 296, 299–305 k.k.). Natomiast naprawienie przez sprawcę szkody w znacznej części daje podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary — art. 307 § 2 k.k. Naprawienie szkody nie musi nastąpić przed wszczęciem postępowania karnego. Warunki te można skutecznie wypełnić do czasu zapadnięcia prawomocnego rozstrzygnięcia. Uregulowanie zawarte w art. 307 k.k. opiera się na instytucji czynnego żalu, polegającej na złagodzeniu lub wyłączeniu odpowiedzialności karnej na skutek skruchy wyrażonej przez sprawcę przestępstwa i zmierza do wyrównania szkody poniesionej przez wierzycieli w wyniku przestępczych działań sprawcy.
4.1.3. Wypadki mniejszej wagi (typy uprzywilejowane)
Uprzywilejowanym typem przy przestępstwach korupcyjnych jest tzw. wypadek mniejszej wagi, zagrożony stosunkowo łagodną sankcją w postaci grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Występuje on w art. 228 § 2, 229 § 2, 230 § 2, 230a § 2, 296a § 3 k.k. oraz w ustawie o sporcie w art. 46 ust. 3. Za taki wypadek można uznać w szczególności udzielenie korzyści, która w niewielkim stopniu przekracza akceptowane społecznie tzw. Zwyczajowe gratyfikacje, polegające na przyjmowaniu drobnych upominków, np. butelki koniaku w dowód wdzięczności za mieszczące się w zakresie pełnionych funkcji przejawy życzliwości lub szczególne starania. Należy zaznaczyć, że nie jest przestępstwem wręczenie, czy przyjęcie zwyczajowego wyrazu uznania, wdzięczności w postaci kwiatów, drobnego upominku o charakterze reklamowym, np. długopisu, kalendarza. Podarunki takie, o symbolicznej wartości pieniężnej mimo, iż stanowią korzyść majątkową, nie powinny być traktowane jako przedmiot łapówki, np. gdy po przeprowadzonej operacji, jako wyraz wdzięczności, pacjenci wręczają personelowi medycznemu kwiaty czy słodycze. Natomiast wręczenie takich korzyści przed przyjęciem do szpitala nie wyłącza bezprawności czynu. Z typem uprzywilejowanym będziemy mieli do czynienia także wtedy, kiedy korzyść lub jej obietnica zostały udzielone w warunkach, gdy osoba pełniąca funkcję publiczną ich zażądała albo uzależniła od nich dokonanie czynności służbowej. Kolejnym elementem zastosowania uprzywilejowanego typu będzie ocena jego społecznej szkodliwości, bowiem charakteryzuje się on zmniejszonym stopniem społecznej szkodliwości.
Odpowiedzialność dyscyplinarna
Przyjęcie łapówki implikuje również odpowiedzialność dyscyplinarną osoby przyjmującej korzyść, mającej status pracownika. W art. 52 § 1 k.p. zawarto najostrzejszą formę odpowiedzialności pracowniczej. Z tego tytułu pracodawcy przysługuje uprawnienie rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w trybie dyscyplinarnym.
Art. 52 § 1 k.p. ustanawia trzy przesłanki, z których każda może stanowić podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Jest to:
— ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych; przyjęcie łapówki wyczerpuje znamiona ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych,
— popełnienie przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem.
Przyjęcie łapówki stanowi przestępstwo, które stoi w rażącej sprzeczności ze stawianymi wymaganiami i z tego względu może stanowić podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Doprecyzowanie „oczywistości” popełnienia przestępstwa jest przedmiotem sporów w doktrynie prawa i zdarza się, że pracodawcy z ostrożności lub z innych przyczyn
— zwlekają z rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia do czasu wydania przez sąd prawomocnego wyroku. Natomiast, jeżeli dochodzi do tymczasowego aresztowania, to stosunek pracy wygasa z upływem 3 miesięcy, o ile wcześniej nie nastąpiło rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 66 § 1 k.p.),
— zawiniona przez pracownika utrata uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.
Jest to najrzadziej stosowana w praktyce przyczyna rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Przesłanka ta może znaleźć zastosowanie w odniesieniu do pracownika, który w następstwie przyjęcia łapówki został pozbawiony przez sąd lub inny organ uprawnień wymaganych dla wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Warto zwrócić uwagę na fakt, że nawet jeśli pracodawca nie skorzysta z uprawnienia do rozwiązania umowy o pracę z łapówkarzem w trybie art. 52 § 1 k.p., to przyjęcie łapówki uzasadnia zastosowanie alternatywnie środków łagodniejszych, takich jak rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem. Jako przyczynę rozwiązania umowy o pracę podaje się np. utratę zaufania do pracownika, naruszenie przez pracownika przepisów obowiązującej w danej organizacji pragmatyki służbowej lub kodeksu honorowego, wywieranie niekorzystnego wpływu na pracę innych pracowników lub wizerunek pracodawcy.
Orzecznictwo SN jest bardzo rygorystyczne w odniesieniu do znacznego stopnia winy pracownika jako przesłanki rozwiązania z nim umowy bez wypowiedzenia. Pracodawca powinien zatem rozważyć, czy w jego interesie jest podjęcie wątpliwej decyzji o rozwiązaniu bez wypowiedzenia umowy, co wiąże się z ryzykiem przywrócenia pracownika do pracy przez sąd i zasądzenia wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy lub odszkodowania. Być może korzystniej dla pracodawcy jest w takiej sytuacji dokonać zwykłego wypowiedzenia, powołując jako jego uzasadnienie to zachowanie pracownika, które mogłoby okazać się niewystarczającą przyczyną do rozwiązania umowy z jego winy. Przywłaszczenie mienia pracodawcy jest zawsze ciężkim naruszeniem podstawowych obowiązków pracowniczych, niezależnie od tego, czy ze względu na jego wartość stanowi przestępstwo czy wykroczenie.
